Ο Ιστορικός Υλισμός ως μέθοδος και επιστήμη

Ο Ιστορικός Υλισμός ως μέθοδος και επιστήμη

«Οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε» (Κ. Μαρξ & Φ. Ένγκελς: 11η Θέση για τον Φόιερμπαχ)

«Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι τους, μα αντίθετα, το κοινωνικό Είναι που καθορίζει τη συνείδησή τους» (Κ. Μαρξ,
από τον Πρόλογο στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Διαλεχτά Εργα Μαρξ-Ενγκελς, τ. Ι, σελ. 424)

«Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σαν βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών». (Κ. Μαρξ, από τη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη)

Η υλιστική ερμηνεία της ιστορίας

Η ανθρώπινη κοινωνία αποτελεί τμήμα του ενιαίου υλικού κόσμου που μας περιβάλλει. Αποτελεί όμως ειδικό, ποιοτικά διαφορετικό από τη φύση τομέα του διαλεκτικού υλισμού.

Μια από τις σπουδαιότερες ιδιοτυπίες της ανάπτυξης της κοινωνίας, σε διάκριση από την φύση, είναι το γεγονός ότι στην ιστορία της κοινωνίας δρουν άνθρωποι προικισμένοι με συνείδηση, με θέληση, που βάζουν μπροστά τους σκοπούς, ενώ στη φύση δρουν μονάχα τυφλές, ασυνείδητες δυνάμεις.

Ο ιστορικός υλισμός μελετά την κοινωνία, την ανάπτυξή της, την κοινωνική ζωή γενικά στο σύνολό της, στην εσωτερική σύνθεση και αλληλεπίδραση των πλευρών, των σχέσεων και των προτσές της.

Ο ιστορικός υλισμός, σε διάκριση από την ιστορία, είναι αφηρημένη-θεωρητική, μεθοδολογική, φιλοσοφική επιστήμη.

Ο ιστορικός υλισμός θεωρεί την ανθρώπινη κοινωνία, τον κοινωνικό-οικονομικό σχηματισμό, σαν ζωντανό οργανισμό, που βρίσκεται σε διαρκή ανάπτυξη, και που περιλαμβάνει και τις οικονομικές και τις πολιτικές και τις πνευματικές σχέσεις στην εσωτερική τους αλληλοσύνδεση.

Τι είναι το κοινωνικό Είναι των ανθρώπων; Είναι η υλική ζωή της κοινωνίας και πριν από όλα η κοινωνική παραγωγή των υλικών αγαθών και οι σχέσεις εκείνες που διαμορφώνονται ανάμεσα στους ανθρώπους στο προτσές της παραγωγής.

Μαρξ (Γερμανική ιδεολογία): «Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους, οι άνθρωποι έρχονται σε καθορισμένες,αναγκαίες, ανεξάρτητες από την θέλησή τους σχέσεις –σχέσεις παραγωγής, που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων. Το σύνολο αυτών των σχέσεων παραγωγής αποτελεί την οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας, την πραγματική βάση που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και πάνω στην οποία αντιστοιχούν ορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης.

Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει την πολιτική, κοινωνική και πνευματική πορεία της ζωής γενικά. Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι τους, αλλά αντίθετα, το κοινωνικό Είναι τους καθορίζει τη συνείδησή τους. Σε μια ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής ή –πράγμα που αποτελεί μόνο τη νομική για αυτό έκφραση- με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες είχαν κινηθεί μέχρι τώρα.

Από τις μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή της οικονομικής βάσης, ανατρέπεται αργά ή γρήγορα ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα. Όταν εξετάζουμε τέτοιεςανατροπές, πρέπει να κάνουμε πάντα τη διάκριση μεταξύ στην υλική ανατροπή που γίνεται στους οικονομικούς όρους της παραγωγής, που μπορούμε να τη διαπιστώσουμε με ακρίβεια φυσικών επιστημών, και στις νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές, φιλοσοφικές κοντολογίς τις ιδεολογικές μορφές μέσα στις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτή τη σύγκρουση και παλεύουν ως την λύση τους.

Όπως δεν μπορούμε να κρίνουμε ένα άτομο από τη γνώμη που έχει το ίδιο για τον εαυτό του, έτσι δεν μπορούμε να κρίνουμε μια τέτοια αποχή ανατροπής από τη συνείδησή της, αντίθετα πρέπει να εξηγήσουμε την συνείδηση αυτή από τις αντιφάσεις της υλικής ζωής, από τη σύγκρουση που υπάρχει ανάμεσα στις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις και τις σχέσεις παραγωγής.

Ένας κοινωνικός σχηματισμός ποτέ δεν εμφανίζεται προτού αναπτυχθούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις που να μπορεί να χωρέσει και νέες, ανώτερες σχέσεις παραγωγής ποτέ δεν εμφανίζονται προτού ωριμάσουν οι υλικοί όροι της ύπαρξής τους μέσα στους κόλπους της ίδιας της παλιάς κοινωνίας. Για αυτό η ανθρωπότητα βάζει πάντα μπροστά της μόνο τα καθήκοντα εκείνα που μπορεί να λύσει, γιατί με μια προσεκτικότερη εξέταση γίνεται πάντα φανερό, ότι το ίδιο το καθήκον ξεπηδάει μόνο τότε, όταν οι υλικοί όροι για την λύση που υπάρχουν κιόλας, ή τουλάχιστον βρίσκονται στο προτσές του γίγνεσθαι.»

Η βάση και η καθοριστική δύναμη της προχωρητικής ανάπτυξης της κοινωνίας από τις πρωτόγονες εποχές ως τις μέρες μας είναι η εργασία, η υλική παραγωγή.

Ο άνθρωπος δεν προσαρμόζεται παθητικά στη φύση, αλλά επιδρά ενεργητικά πάνω της. Με την εργασία υποτάσσει τις δυνάμεις της φύσης και τις χρησιμοποιεί για τους σκοπούς του. Εργασία είναι η σκόπιμη δράση των ανθρώπων, στην πορεία της οποίας μετασχηματίζουν και προσαρμόζουν τα αντικείμενα της φύσης, την ικανοποίηση των αναγκών τους.

Οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις είναι: τα δημιουργημένα από την κοινωνία μέσα εργασίας, δηλ. τα μέσα παραγωγής, καθώς και οι άνθρωποι, που έχουν ορισμένη παραγωγική πείρα και τριβή στη δουλειά και που πραγματοποιούν την παραγωγή υλικών αγαθών.

Οι παραγωγικές δυνάμεις και οι σχέσεις παραγωγής παρμένες στην ενότητά τους αποτελούν τον τρόπο παραγωγής.

Η έννοια σχέσεις παραγωγής, στην πλατιά σημασία της λέξης, περιλαμβάνει όλες τις μορφές των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους.

Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων αποτελεί τοπεριεχόμενο του προτσές παραγωγής, ενώ οι σχέσεις παραγωγής αποτελούν την κοινωνική του μορφή.

Στο προτσές της ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής πρώτα αλλάζουν οι παραγωγικές δυνάμεις, και πριν από όλα τα εργαλεία της παραγωγής, και ύστερα αλλάζουν οι σχέσεις παραγωγής των ανθρώπων.

Η βάση της κοινωνίας περιλαμβάνει το σύνολο των οικονομικών σχέσεων που συνάπτονται μεταξύ των ανθρώπων στο προτσές της υλικής παραγωγής και αναπαραγωγής της ζωής τους. Εδώ συγκαταλέγονται πριν από όλα οι σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες, τάξεις, οι μορφές διανομής και ανταλλαγής που εξαρτιόνται από τις σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής.

Το κοινωνικό εποικοδόμημα είναι η ιδεολογική και πολιτικό-νομική μορφή του οικονομικού περιεχομένου της κοινωνικής ζωής.

Στο εποικοδόμημα της κοινωνίας ανήκουν όλες οι κοινωνικές ιδέες και οι αντίστοιχοί τους θεσμοί: το κράτος, το δίκαιο, τα πολιτικά κόμματα, οι πολιτικές ιδέες, η ηθική, η τέχνη, η φιλοσοφία, η θρησκεία, η εκκλησία κλπ.

Η βασική αιτία των αλλαγών στο εποικοδόμημα συνιστάται στην αλλαγή του οικονομικού συστήματος, της βάσης της κοινωνίας, η οποία συντελείται όταν οι παραγωγικές δυνάμεις που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια των δοσμένων σχέσεων παραγωγής έρχονται σε αντίφαση με όλο το σύστημα αυτών των σχέσεων.

Η σοσιαλιστική ιδεολογία, το πολιτικό κόμμα, τα συνδικάτα και οι άλλες οργανώσεις του προλεταριάτου γεννιούνται σαν αντανάκλαση των οικονομικών συνθηκών ζωής και πάλης της εργατικής τάξης μέσα στην αστική κοινωνία.

Η πολιτική και ιδεολογική πάλη στην ανταγωνιστική κοινωνία είναι η αντανάκλαση του ανταγωνισμού στην οικονομία και, κατά συνέπεια, αποτελεί ένα φαινόμενο που ανήκει στο εποικοδόμημα.

Η μεταστροφή στο εποικοδόμημα, στην περίοδο της κοινωνικής επανάστασης σημαίνει: α) ανατροπή της πολιτικής κυριαρχίας των ξοφλημένων τάξεων, ανατροπή της παλιάς εξουσίας, β) η εγκαθίδρυση της πολιτικής κυριαρχίας της νέας τάξης, δημιουργία της νέας κρατικής εξουσίας, γ) την λίγο πολύ απότομη συντριβή του παλιού συστήματος πολιτικών και νομικών θεσμών, δ) υπερνίκηση της ιδεολογίας που κυριαρχούσε προηγούμενα, ανάπτυξη και επικράτηση της καινούργιας ιδεολογίας σαν κυρίαρχης ιδεολογίας στην κοινωνία, ε) μετασχηματισμό και χρησιμοποίηση μερικών στοιχείων του παλιού εποικοδομήματος.

Βιβλιογραφία

Ένγκελς Φ. «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη», στα «Διαλεκτά Έργα», τόμος 2

Ένγκελς Φ. «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της γερμανικής φιλοσοφίας»

Ένγκελς Φ. «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου», στα «Διαλεκτά Έργα», τόμος 2

Λένιν Β. Ι. «Για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό»

Μαρξ Κ. «Γερμανική Ιδεολογία»

Μαρξ Κ. «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας»

Επειδή η κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής έθετε ζήτημα αποτελεσματικότητας για την επιστήμη, δηλαδή άμεσης η έμμεσης εκμετάλλευσης στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής, έγινε επιτακτική η ανάγκη για κάποιο κανονιστικό πλαίσιο που να Οριοθετεί το επιστημονικό από το αντίθετο του σε κάθε χωριστό κλάδο και στην επιστήμη συνολικά. Έτσι γεννιέται η επιστημολογία με πρώτη εκδοχή της το θετικισμό. Ο θετικισμός έρχεται να εκφράσει, σε συνθήκες καπιταλιστικού κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, την αντίθεση ανάμεσα σε εποπτικο - φιλοσοφικές θεωρήσεις και επιστημονική πράξη, μετατοπίζοντας την προβληματική για τη φύση της επιστήμης και τη σχέση της με την πραγματικότητα, από διαμάχες μεταφυσικού χαρακτήρα, σε κάποιες οπερασιοναλιστικές πρακτικές σύνδεσης των φαινομένων.¹²

Ο θετικισμός εγκλωβίζει την επιστήμη στο βασίλειο του «ορθού λόγου».

Οι τάσεις προσέγγισης των ζητημάτων της επιστημονικής εξέλιξης που παραπάνω σκιαγραφήσαμε, επιλέχθηκαν γιατί δίνουν στοιχεία, που μέσα από συγκεκριμένη κριτική ανάλυση, μπορούν να αποτελέσουν βάση για σύνθεση με κατεύθυνση μια διαλεκτικοϋλιστική αντίληψη.

Στην αρχαιοελληνική περίοδο έχουμε τα έξης στοιχεία:

1) Το κλειστό σύμπαν του Αριστοτέλη αντιστοιχείται με την κλειστή, ταξικά μη διαπερατή δουλοκτητική κοινωνία.

2) Η ηρεμία στο αριστοτελικό πρότυπο είναι το τέλος - σκοπός των κινήσεων, και αναλογεί στη διατήρηση της συμπαγούς κοινωνικής τάξης πραγμάτων της δουλοκτητικής κοινωνίας.

3) Ουράνια (τέλεια) και γήινα (ατελή) φαινόμενα είναι διακριτές, ασύμβατες περιοχές της φύσης. Η ίδια ασυμβατότητα υπάρχει και κοινωνικά ανάμεσα στη διανοητική εργασία των πολιτών και τη χειρωνακτική των δούλων.

4) Ο φυσικός χώρος είναι ανισοτροπικός και ανομοιογενής και αντίστοιχα χαρακτηριστικά παρουσιάζει ο γεωγραφικός χώρος που κατατέμνεται σε πόλεις - κράτη περιβαλλόμενες από περιοχές χωρίς κυριότητα, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σήμερα.

Στους καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς οι αναλογίες είναι:

1) Το νευτωνικό σύμπαν είναι ανοικτό και άπειρο. Το ίδιο ανοικτός και απεριόριστος είναι κατ' αρχήν και ο χώρος της διευρυμένης εμπορευματικής παραγωγής.

2) Η φυσική νομοτέλεια έχει τώρα χαρακτήρα καθολικό - παγκόσμιο, όπως παγκόσμιος έχει την τάση να γίνει και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής.

3) Για τον Νεύτωνα οι κινήσεις είναι αναλλοίωτα - στάσιμοι τρόποι ύπαρξης των σωμάτων. Ανάλογα στάσιμη τάξη, κατάσταση είναι και η διακίνηση εμπορευμάτων, στην καπιταλιστική κοινωνία.

4) Η μάζα ταυτίζεται με το σταθερό ποσό ύλης που έχουν τα σώματα. Η γενικευμένη ανταλλαγή εμπορευμάτων απαιτεί ανάλογα ένα σταθερό ανταλλάξιμο μέγεθος, την έννοια της αξίας του εμπορεύματος.

5) Στη νευτωνική φυσική ο χώρος είναι ισότροπος και ομογενής. Το ίδιο συμβαίνει και στον καπιταλιστικό «χώρο» όπου τόποι παραγωγής και ανταλλαγής είναι κατ' αρχήν ισοδύναμοι.

Ανάμεσα στην αρχαιοελληνική δουλοκτητική κοινωνία και τους καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς μεσολαβεί η φεουδαρχία και η απολυταρχία. Την κλειστή και αυστηρά Ιεραρχημένη κοινωνική τάξη της αρχαιότητας δεν έχει ακόμη διαδεχθεί ολοκληρωτικά, δηλαδή ιδεολογικά πολιτικά και οικονομικά, ο ανοικτός - παγκόσμιος «χώρος» της αστικής κοινωνίας. Για να γίνει αυτό μεσολαβεί μια περίοδος όπου το νέο προβάλλει αλλά και συνυπάρχει ως ένα βαθμό με το παλιό, προτού συγκροτηθεί σε νέα κυρίαρχη δομή. Ο Γαλιλαίος και ο Kepler προβάλλουν στο προσκήνιο της ρευστής και αντιφατικής αυτής περιόδου.